Δεν είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς καθημερινές δυσκολίες του εκπαιδευτικού κατά την επιτέλεση του έργου του, όπως η δυσλειτουργία της τάξης, οι συγκρούσεις με το υπηρεσιακό περιβάλλον, ακόμη και προβλήματα στα οποία εμπλέκονται οι γονείς. Μπορεί ο εκπαιδευτικός να αξιοποιήσει την επιστημονική μεθοδολογία για να αντιμετωπίσει όλα αυτά;
- Γνωριμία
Είναι δυσκολίες που μπορούν να καταβάλλουν τον εκπαιδευτικό, όταν παράλληλα πιέζεται από ενέργειες που ενώ υποτίθεται ότι «εκσυγχρονίζουν» την κατάσταση, στην πραγματικότητα δεν συνδέονται με τον πραγματικότητα της τάξης του.
Απλά σχεδιάστηκαν στην λογική του «top-down», “από επάνω προς τα κάτω”, μην έχοντας καμία σχέση με το «bottom-up», μια διαχείριση δηλαδή που ξεκινά από τις πραγματικές ανάγκες της οργανωτικής βάσης.
Σκούρα τα πράγματα, λοιπόν! Τί κάνουμε;
Ή… «βουλιάζουμε», ή… ερευνούμε πάνω στη δράση μας.
Υπάρχει μια ολόκληρη μεθοδολογία έρευνας για τον εκπαιδευτικό της τάξης, η οποία καθιστώντας τον ερευνητή αφενός μετατρέπει τα προβλήματα σε ερευνητικές προκλήσεις, αφετέρου, του παρέχει εγγενή στήριξη να αυτοβελτιωθεί και να ξεπεράσει σε ένα βαθμό όλα αυτά τα προβλήματα.
Η μεθοδολογία λέγεται «έρευνα δράσης» και παρακάτω θα προσπαθήσω – αν είστε εκπαιδευτικός – να σας δελεάσω να την χρησιμοποιήσετε με θέρμη και αγάπη, την οποία – να είστε σίγουροι – (η μεθοδολογία αυτή) θα σας την ανταποδώσει!
- Θα χρειαστεί χρόνος…
Για να έχουμε αυτή την προσφορά από την «Έρευνα Δράσης», ωστόσο, χρειάζεται να αφιερώσουμε χρόνο. Προϋπόθεση είναι να γνωρίζουμε πως για τα οφέλη της:
– θα αφιερώσουμε χρόνο για να γνωρίσουμε αυτή τη μεθοδολογία,
– θα αφιερώσουμε χρόνο για να κατανοήσουμε τον τρόπο που η «έρευνα δράσης» εισέρχεται στην καθημερινότητά μας ως νοοτροπία, κουλτούρα, αντίληψη και πρακτική,
– θα αφιερώσουμε χρόνο για να συστηματοποιήσουμε στοιχειωδώς την δράση μας αυτή, τόσο κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, όσο και μετά, δημιουργώντας αρχεία και βάσεις δεδομένων (μη σας τρομάζει ο όρος, είναι κάτι που έτσι κι αλλιώς σε ένα βαθμό κάθε εκπαιδευτικός κάνει όταν αρχειοθετεί τα υλικά του)
– θα δημιουργήσουμε ένα βήμα επιστημονικής επικοινωνίας των αποτελεσμάτων της έρευνάς μας, πραγματικό ή δυνητικό – για προσωπική μας χρήση – που μπορεί να είναι από μια ενδοσχολική συζήτηση-παρουσίαση π.χ. στο σύλλογο διδασκόντων ή σε ομάδα εκπαιδευτικών, έως μια δημόσια συνεδριακή ανάρτηση (poster) , ανακοίνωση, δημοσίευση, συνεδριακή εισήγηση ή κάτι άλλο.
- Κάποτε ίσως κάνουμε και μια ομάδα…
Θα ήταν ωραίο να υπάρχουν κοινότητες ενίσχυσης της «έρευνας δράσης» και να μιλούσαμε εδώ και γι’ αυτές, όμως είναι κάτι που για την εγχώρια εκπαιδευτική κοινότητα, τουλάχιστον, μόνο ως μια ιδέα με αυτές τις λέξεις που διαβάζετε τώρα υπάρχει μέχρι στιγμής…
Για την ώρα αν διαβάσετε το παρόν και έχετε κάποια απορία ή αν θέλετε να μοιραστούμε κάτι άμεσα και – ας πούμε – γρήγορα, στείλτε κάποιο μήνυμα στα στοιχεία επικοινωνίας που βρίσκονται στο τέλος κάθε ιστοσελίδας.
- Ας ξεκινήσουμε λοιπόν…
Όλοι λίγο-πολύ όσοι μπαίνουμε στην τάξη έχουμε επαφή με την ερευνητική μεθοδολογία, π.χ. από τις σπουδές μας, προτυτχιακές ή μεταπτυχιακές, από κάποια επιμόρφωση κ.λπ., μια ερευνητική μεθοδολογία στην οποία:
– θέτουμε μια υπόθεση εργασίας, μια ιδέα για δοκιμή, μια λύση σε ένα πρόβλημα προς δοκιμή και βελτίωση, ένα θέμα που μας ενδιαφέρει να ερευνήσουμε,
– ξεκινάμε συστηματικά και μεθοδική τη διερεύνηση με την ακρίβεια του πειράματος που σημαίνει ότι «αν κάποιος επαναλάβει αυτό που κάνουμε με τις ίδιες συνθήκες θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα»,
– καταγράφουμε τα αποτελέσματα, τα αναλύουμε, και
– εξάγουμε συμπεράσματα προς αξιοποίηση από εμάς και την λοιπή εκπαιδευτική κοινότητα.
Σε μια παρόμοια μεθοδολογία βασίζεται και η «έρευνα δράσης» καθώς σε αυτή:
– Προγραμματίζομε μια δράση
– Την υλοποιούμε αφού έχουμε οργανώσει τα μέσα μας
– την παρατηρούμε «αποστασιοποιημένα», σα να είναι άλλος το δρών πρόσωπο και άλλος ο παρατηρητής και τέλος,
– προβαίνουμε σε αναστοχασμό προκειμένου να βελτιώσουμε – αν χρειαστεί – την δράση αυτή.
Αυτό το «αν χρειαστεί», είναι που καθιστά την Έρευνα Δράσης μια «κυκλική διαδικασία» γιατί τότε ξεκινάμε πάλι τα «τέσσερα στάδια (Προγραμματισμός, Υλοποίηση, Παρατήρηση, Αναστοχασμός) με ακόμη πιο βελτιωμένες συνθήκες, μέχρι να επιτύχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.
- …με ένα παράδειγμα…
Να ένα πρόσφατο παράδειγμα προσωπικής έρευνας δράσης:
«Πάντα ονειρευόμουνα», που λέει και το τραγούδι, ένα δάπεδο με πλήκτρα στο σχολείο. Τελικά το ονόμασα «πληκτροτάπητα». Δεν ήταν όμως εύκολο πράγμα να υλοποιηθεί και σίγουρα δεν ήταν τόσο εύκολο όσο μου είναι τώρα που το περιγράφω, να το υλοποιήσω και να γίνει από απλή σκέψη, πράξη.
Έκανα λοιπόν τον προγραμματισμό μου: Ενημέρωσα το σύλλογο διδασκόντων για την πρόθεσή μου να κάνω ένα πληκτρολόγιο στο πεζούλι, για την προμήθεια υλικών, πινέλο, χρώμα, χαρτόνι, ψαλίδι, ταινία για να φτιάξω ένα «καλούπι» ή ένα «πατρόν» – αν προτιμάτε – βρήκα το χρόνο που θα το σχεδίαζα χωρίς μαθητές να πλησιάζουν στις μπογιές που στεγνώνουν, έκανα έναν υπολογισμό των διαστάσεων σκεπτόμενος να χωράει το πόδι των παιδιών και το δικό μου, να μπορούν να κινούνται και να παίζουν σε αυτό.
– Το υλοποίησα ξεκινώντας με μια «οκτάβα». Την άφησα να στεγνώσει και κάλεσα μαθητές να πουν τη γνώμη τους και να κάνουμε κάποιες μικρές ενδεικτικές δραστηριότητες. Τα παιδιά κινήθηκαν στην οκτάβα αυτή κι εγώ έκανα τις παρατηρήσεις μου.
– Έκανα τις παρατηρήσεις μου: Κάποιες διαστάσεις θα έπρεπε να τις βελτιώσω. Το χρώμα θα μπορούσε να είναι πιο αραιό (πλαστικό χρώμα) για ευελιξία στη βαφή, κάπου θα χρειάζονταν και «δεύτερο χέρι» τα πλήκτρα, ίσως αργότερα θα χρειαζόμουν λευκό να κάνω βελτιώσεις στο μαύρο. Τα παιδιά είχαν συγκεκριμένες αντιδράσεις, εμπνέονταν έτσι κι αλλιώς και θα είχε νόημα να προεκτείνω το πληκτρολόγιο αυτό. Επίσης το αισθητικό αποτέλεσμα ήταν πολύ καλό και το πατρόν θα μπορούσε να βελτιωθεί σε κάποια σημεία. Οι γραμμές θα μπορούσαν – ή θα έπρεπε; – να είναι παχύτερες.
– Έκανα τον αναστοχασμό μου, ο οποίος είχε απήχηση στα υλικά, το πατρόν, τον τρόπο εργασίας μου, το τελικό αποτέλεσμα που τελικά θα έφτανε σε πρώτη φάση τις έξι οκτάβες επιδαπέδιων πλήκτρων.
Συνέχισα και με την επόμενη οκτάβα, και ως την έκτη είχα πλέον βελτιώσει και αποκτήσει μια σχετική τεχνογνωσία δημιουργίας ενός «πληκτροτάπητα». Ήταν μια μικρής διάρκειας «κυκλική διαδικασία» με μια στοιχειώδη λογική «έρευνας δράσης». Έτσι, ενώ η πρώτη οκτάβα σχεδιάστηκε σε περισσότερο από μια ώρα, η τελευταία θα μπορούσε να γίνει και σε δέκα λεπτά.
Αν και το παραπάνω παράδειγμα βασίζεται στη μεθοδολογία της έρευνας δράσης, είναι – θα το έλεγα – ένα «μικροπαράδειγμα» για να μπούμε στο πνεύμα.
- το οποίο (παράδειγμα) μπορεί να προεκταθεί…
Η μαγεία της «έρευνας δράσης» τώρα ξεκινάει, καθώς το ζητούμενο είναι οι εφαρμογές και οι ιδέες που θα αναπτύξω σε αυτόν τον πληκτροτάπητα.
Δεν ξεχνάμε πως όλα ξεκινούν με έναν προγραμματισμό που ενέχει διδακτικούς στόχους προς υλοποίηση σχετιζόμενους με τα σχέδια μαθημάτων μου και τη γενικότερη πορεία του διδακτικού και εκπαιδευτικού μου έργου εν γένει.
Θα πρέπει να σχεδιάσω δραστηριότητες, που ενδεχομένως θα με οδηγήσουν σε έναν οδηγό αξιοποίησης του πληκτροτάπητα.
Μπορεί όμως και να μου έρθει κάποια ιδέα την ώρα της δράσης ως παραλλαγή, ως έμπνευση, ως απόρροια της εμπειρίας μου από δράσεις και μεθοδολογίες μουσικής διδακτικής. Μπορεί να γίνει κάποια ανατροπή, κάποιο “κλικ” για το οποίο θα πρέπει να είμαι προετοιμασμένος να το αντιμετωπίσω και να το αξιοποιήσω μεθοδικά.
Θα πρέπει να τις δοκιμάσω με όλες τις τάξεις ανά περίπτωση και επίπεδο, να βελτιώσω τις ιδέες μου που γίνονται πρακτικές, να τις καταγράψω για προσωπική μου χρήση ή για να τις μοιραστώ μαζί σας.
Θα βοηθηθώ πάρα πολύ, όμως, αν ακολουθήσω τη συστηματικότητα και τη μεθοδολογία της Έρευνας Δράσης. Όμως τώρα το διάστημα των τεσσάρων σταδίων (Προγραμματισμός – Υλοποίηση – Παρατήρηση – Αναστοχασμός) θα είναι μακρό. Μπορεί να είναι εβδομάδες και αν δημιουργήσω και νέες «κυκλικές διαδικασίες» μπορεί να είναι μήνες ή σχολικά έτη.
Ο χρόνος δεν είναι σταθερός και η απόφασή μου να «κλείσω» την κυκλική διαδικασία είναι πάντα “προσωπική υπόθεση”. Επίσης, όσο «δουλεύω» μια ιδέα, τόσο αυτή μεταβάλλεται. Δεν σημαίνει απαραίτητα μια αντικειμενική βελτίωση αλλά μια υποκειμενική προσαρμογή στις εκάστοτε ανάγκες.
Άλλωστε οι συνθήκες αλλάζουν, τα ερεθίσματα των παιδιών αλλάζουν. Πολλά πράγματα αλλάζουν. Έτσι όταν έχω παραλλαγές και εναλλακτικές στη διδακτική μου μεθοδολογία, εμπλουτίζω περισσότερο το κεφάλαιο αυτό.
Το σημαντικό όμως είναι να καταφέρω να έχω τη συνοχή μου στην τεκμηρίωση του υλικού, στην αποθήκευση, ανάκτηση και αξιοποίησή του.
Πώς το καταφέρνω αυτό;
- Και τώρα τα… «δύσκολα»…
Πώς καταγράφουμε και τεκμηριώνουμε την ώρα που κάνουμε το μάθημά μας; Την ώρα που όλα είναι εν λειτουργεία στο σχολείο;
Παλιότερα χρειαζόταν να έχει κανείς μαζί του σημειωματάριο, κασετόφωνο, ενδεχομένως βιντεοκάμερα, φωτογραφική μηχανή και ίσως να τρέχει κάθε τόσο στον υπολογιστή του γραφείου για κάποιες σχετικές ενέργειες τεκμηρίωσης.
Όχι πια.
Τώρα κάτι τα έχει «όλα σε ένα νοικοκυρεμένα», και φυσικά αναφέρομαι στο «έξυπνο κινητό τηλέφωνο» ή το τάμπλετ.
Το μόνο που χρειάζεται είναι να ανοίγει το κινητό την κατάλληλη στιγμή, για να φωτογραφήσει, να ηχογραφήσει, να καταγράψει σκέψεις ή να γίνουν κάποιες σύντομες σημειώσεις.
Ίσως χρειαστεί να οργανώσετε όλο σας το μάθημα ΚΑΙ τις σημειώσεις για την έρευνά σας στον πίνακα ώστε να τον φωτογραφήσετε στο τέλος και να έχετε μια καλή απεικόνιση της ώρας που πέρασε και καταγράψατε.
Ίσως χρειαστεί να φωτογραφήσετε πρόχειρες σημειώσεις σε μια σελίδα, ένα έργου του μαθητή ή των μαθητών, ένα στιγμιότυπο, μια «στημένη» – για ρεαλιστικούς και άκρως απαραίτητους λόγους – φωτογραφία για την οποία θα ζητήσετε από τους μαθητές σας να σας βοηθήσουν να είναι καταγραφική. Με καλό φωτισμό, ακίνητα χέρια – χωρίς πρόσωπα και προσωπικά δεδομένα – ίσως πάλι χρειαστεί να φωτογραφίσετε μια διάταξη, ένα στιγμιότυπο, ένα στάδιο κατασκευής, οτιδήποτε.
Χρειάζεται να είστε έτοιμοι για την «μάχη» της τεκμηρίωσης και μπορείτε πάντα να έχετε σύμμαχους τους συναδέλφους και τους μαθητές σας, αν τους πείτε – τηρουμένων των αναλογιών – με δυο λόγια τί κάνετε.
- Και τα πολύ… δύσκολα – επιλογικά
«Στέκεστε», λοιπόν «έξω από το πρόβλημα» και παρακολουθείτε τον εαυτό σας να το επιλύει συστηματικά. Μια μεθοδολογία διδασκαλίας, μια νέα ιδέα σας, μια υπάρχουσα κατάσταση που θέλετε να κατανοήσετε βαθύτερα, γενικά στέκεστε απέναντι ως ερευνητής από τον εαυτό σας ως εκπαιδευτικό, παρατηρείτε τις ανάγκες σας και ξεκινάτε έναν κύκλο δράσεως με τα στάδια που είπαμε, μεθοδικά, αξιόπιστα, με θέρμη.
Δίνετε σε αυτό όλη σας την ενέργεια και έτσι αντλείτε χαρά από αυτό που δημιουργείτε, τέτοια χαρά και ευχαρίστηση που αφενός μπορεί να σας βοηθήσει να ξεπεράσετε «λύπες», στεναχώρια, αφετέρου – εφ’ όσον το ερευνάτε – θα σας δώσει λύσεις σε προβλήματα που έχετε. Λύσεις που θα μπορείτε να μοιραστείτε και με άλλους που έχουν… τα ίδια προβλήματα!
Όμως μην ξεχνάτε, ότι και μόνο να ερευνάτε ένα πρόβλημα, είναι ένα μέρος της λύσης όσο κι αν αργήσει αυτή να βρεθεί…
Καλή έρευνα δράσης λοιπόν, και – αν θέλετε – είμαστε σε επικοινωνία!
ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ
Πρακτική της Μουσικής Εκπαίδευσης
Μέθοδος Δραστηριοτήτων για τον Ήχο στην Εκπαίδευση – Η έκδοση (2023)
Researching Music and Sound Literacy: A bibliobraphic guide – Νέα Έκδοση από το Εκπαιδευτιικό Εργαστήριο Ήχου